Çankırı Coğrafyası

tarafından **By_hakaN** C.tesi 06 Ara. 2008, 00:59

GENEL DURUM
Çankırı ili; İç Anadolu Bölgesi'nin illerinden biri olup, Orta Kızılırmak ile Batı Karadeniz Bölgesi'nin güneyinde yer alır. Çankırı coğrafi olarak 40 derece, 41 derece, 30 dakika kuzey enlemleri ile 32 derece 30 dakika ve 34 derece doğu boylamları arasında yer alır. İdari yön-den; Ankara, Bolu, Karabük, Kastamonu, Çorum ve Kırıkkale illeri ile çevrilidir. İlin yüzöl-çümü 7 388 Km2'dir. İl Merkezinin denizden yüksekliği 723 - 750 metredir. Aşağıdaki tablo-da ilin ve ilçelerin yüzölçümü ve yükseklikler (rakım) belirtilmektedir.
İl topraklarının büyük bir bölümü dağ ve platodur. Mevcut ovalar, ovadan ziyade vadi ve düzlük şeklindeki arazileridir. Kızılırmak vadisi ovaları, batı-doğu yönünden 30 Km.uzunlukta olup, birikinti ve geniş alüvyal ovadır.
İrili ufaklı birçok akarsuyun bulunduğu Çankırı'da, bu akarsuların başlıcaları; Acı Çay, Çer-keş Çayı, Devrez Çayı, Kızılırmak, Melan, Soğanlı Çayı, Korgun Çayı, Terme ve Ulu Çay'dır.
İl sınırları içinde yüzölçümü küçük birkaç göl mevcuttur. Ayrıca sulama ve hayvan içme suyu temini amaçlı göletler de vardır.
İl genelinde % 60 yer kaplayan dağlar içinde en önemlisi Karadeniz'e paralel olarak uzanan Kuzey Anadolu sıradağlarının ikinci kademesi olan Ilgaz Dağlarıdır. Çankırı ve Kastamonu illerinin doğal sınırı olan Ilgaz Dağları, 2500 metreyi aşan zirveleri ile, en önemli yükseklik-lerin ve zengin orman alanlarının bulunduğu bölgedir. Ilgaz Dağları üzerinde Çatalılgaz (2546 m.), Küçükhacet (2311m.), Kulpi (1980 m.), Bulancak (1935 m.), Altunsivri (1934 m.) ve Kocadağ (1763 m.) tepeleri yer alır. Softa sırtı (Kurşunlu) Doğdu ve Çamlıca (Çerkeş) dağları ise bu silsilenin daha az yüksek olan devamıdır. Doğu ve Güneydoğu doğal sınırlarılarını oluşturan Karakaya, Ilısılık, Yapraklı, Doğdu, Taşkayası, Batıbeli ve Dumanlı Dağları 2000 metreye ulaşır. Güney ve Batıda kalan Çit, Karataş, Işık, Elden, Aydos, Eldivan ve Bozkır Dağları ise 1500-2000 metre yüksekliklere sahiptir.
İlde 1988 yılında hizmete giren taşkın koruma ve sulama amaçlı Güldürcek Barajı vardır. Ay-rıca yatırım programında devam eden projeler arasında Kızılırmak Vadi sulamaları I.Merhale sulaması Projesi, Çerkeş Akhasan Barajı ve Devrez Barajı'da yer almaktadır.
İlde iklim karasal iklimle Karadeniz iklimi arasında bir nitelik taşır. İlin Güneyinde karasal iklim, Kuzey kesimin de kısmen kara deniz ikliminin nemli ve yağışlı etkisi görülür.
Aşağıdaki tabloda meteorolojik gözlemler yansıtılmaktadır.
ÇANKIRI'NIN KONUMU, ÜLKE VE BÖLGE İÇİNDEKİ YERİ
Çankırı il'i İç Anadolu Bölgesi'nin Kuzeybatısında,Orta Karadeniz ile Batı Karadeniz Bölge-si'nin Güneyinde yer almaktadır. Doğu-Batı uzunluğu 128, Kuzey-Güney uzunluğu ise 72 Km.dir.
İzdüşüm alanı 8 860 Km 2'dir. İl ülke alanının % 1.11' ini kaplamaktadır. İl topraklarının 4 140 Km 2'si İç Anadolu, 4 520 Km 2'si Batı Karadeniz Bölgesi'nde yer alır. Güneyinde Anka-ra ve Kırıkkale, Batısında Bolu, Kuzeyinde Kastamonu ve Karabük, Doğusunda Çorum ille-riyle komşudur.
Çankırı, aynı adı taşıyan ilçeyle birlikte Atkaracalar, Çerkeş, Bayramören, Eldivan, Ilgaz, Kızılırmak, Korgun, Kurşunlu, Şabanözü, Orta ve Yapraklı olmak üzere 12 ilçeye ayrılmıştır.
Merkez ilçe Ankara'ya 144, İstanbul'a 484, Çorum'a 233, Kastamonu'ya 113, Zonguldak'a 314, Bolu'ya 237, Kırıkkale'ye 112 Km.mesafededir.
1.DOĞAL YAPI
1.1 İKLİM
Çankırı ilinde İç Anadolu Bölgesi'nin karasal iklim özellikleri egemendir. Bu nedenle ilde yazlar sıcak ve kurak, kışlar soğuk ve sert geçer. Ancak Batı Karadeniz bölgesinde yer alan Atkaracalar, Bayramören, Kurşunlu ve Orta ilçelerinde Karadeniz ikliminin daha ılıman ve yağış özellikleri hakimdir.
1.1.1. Sıcaklık
İlde yıllık sıcaklık ortalaması 11.1 Derecedir. En sıcak aylar Temmuz ve Ağustos, en soğuk aylar ise Ocak ve Şubattır. İl merkezinde en soğuk ay ortalaması 0.6 derece, en sıcak ay orta-laması 23 derecedir. Kışlar genellikle soğuk, yazlar vadi tabanlarında sıcak, yayla kesimlerin-de ise daha serin geçer.
1.1.2. Yağışlar
Yıllara göre değişiklik gösteren yağış ortalaması, merkez ilçede 397.2 Kg / M2 olarak belir-lenmiştir. En çok yağış Mayıs, en az yağış, Temmuz ayında düşmektedir. Kış yağışlarının bir bölümü kar olarak düşer. Ortalamalarına göre, kar yağışlı günlerin sayısı yılda 15'i, yerin karla örtüldüğü günlerin sayısı ise 23'ü bulur.
1.1.3. Rüzgar
Merkez İlçe'de egemen rüzgar yönü toplam 2 429 esme sayısı ile Kuzeybatıdan esen karayel-dir. Bunu Kuzeyden esen ve aynı zamanda en hızlı rüzgar (Ortalama 1.6 m/sn) olan yıldızla, Güneydoğudan esen keşişleme rüzgarları izlemektedir.
2. FİZİKİ YAPI
2.1. Dağlar
İl topraklarının % 60 'ını aşan bölümünü yüksek dağlar oluşturmaktadır. En yüksek tepeler, ilin kuzey sınırını oluşturan dağ sıraları üzerindedir. Genellikle çıplak olan bu dağ sıralarının en önemlisi Ilgaz Dağlarıdır.
Kuzey Anadolu dağlarının ikinci sırası olan Ilgaz Dağları Doğu-Batı doğrultusunda uzan-maktadır. En yüksek noktası 2 560 m. olan bu dağ sırası üzerinde; Çatalılgaz (2 539 m.), Küçükhacet (2 311 m.), Kulpi (1980 m.), Bulancak (1935 m.), Altınsivri (1934 m.) ve Kocadağ (1763 m.) tepeleri bulunur. Çankırı Kastamonu il sınırlarını oluşturan Ilgaz Dağları, daha sonra Kurşunlu yöresindeki Doğu ve Çamlıca dağları olmak üzere ikiye ayrılır. Bu sını-rın Güneyinde, Çorum-Tosya sınırından başlayarak Batıya doğru Erikli, Sarıkaya, Karakaya, Ilısılık, Yapraklı, Doğdu, Taşyakası, Batıbeli ve Dumanlı dağları 2000 metre yüksek- liğe kadar ulaşan yeni bir sıra oluşturur. Bu sıraların daha Güneyinde Çerkeş, Gerede ve Kızılca-hamam sınırı boyunca üçüncü bir sıra olan Çit, Karataş, Işık, Elden, Aydos, Eldivan ve Boz-kır dağları bulunur. Batı ve Kuzeybatıdaki Eleman, Hodalca ve Eğriova dağları ise ili Kara-bük ve Bolu'dan ayıran doğal sınırlardır.
2.2. Ovalar
İl sınırları içinde Kızılırmak havzasında yer alan ovalar dışında geniş ovası yoktur. Havza suları genelde tuzlu olduğundan sulanabilir toprakları da sınırıdır.
Kızılırmak Havzası'ndaki Ovalar
Kızılırmak havzasının il sınırları içindeki bölümü 30 Km. uzunluktadır. Havza tabanında Ba-tı-Doğu doğrultusunda uzanan ovalık alanlar vardır. Bu ovalarda birikme maddeler üzerinde oluşmuş, her türlü tarım ürünlerinin yetiştirilmesine elverişli, genç alüvyal topraklar vardır.
Devrez Çayı Çevresindeki Ovalar
Kurşunlu İlçe'sinin Güneyi'nden başlayıp, Devrez Çayı boyunca uzanan ve Ilgaz çevresinde genişleyen ovalardır. Genç alüvyal topraklarla kaplı olup, Devrez Çayı ile sulanmaktadır
Tatlı Çay Çevresi Ovalar
İlin Kuzeyi'nde Tatlı Çay ile Korgun Çayı'nın birleşme alanında birikme maddeler üzerinde oluşmuş, genç alüvyal topraklarla kaplı küçük ovalardır. Ovaları sulayan Tatlı Çay ve Korgun Çayı ile sulanmaktadır.
Orta İlçesi Ovası
Orta İlçesi çevresinde oluşmuş, Batıdan Kuzeydoğuya uzanan bir ova bulunmaktadır. Geniş-liği 2 Km. uzunluğu 15 Km.'dir.
Melan Çayı Çevresindeki Ovalar
Melan Çayı yatağı boyunca sıralanan birikme maddeler üzerinde oluşmuş genç alüvyal top-raklarla kaplı ovalardır.
Çerkeş Ovası
Çerkeş İlçesi çevresinde, Doğu-Batı doğrultusunda uzanan küçük bir ovadır. Taşınma mad-deler üzerinde oluşmuş, genç alüvyal topraklarla kaplıdır.
2.3. Yaylalar
Geneli dağlar ve plotalarla kaplı olan il topraklarının % 23'ü kadarını yaylalık alanlar oluştu-rur. İlin kuzeyinde Ilgaz dağları üzerinde Karapınar ve Mülayım Yaylaları, Çorum ve Tosya sınırından batıya doğru uzanan dağ sırası üzerindeki Yapraklı Yaylası, ilin Kuzeybatı sınırı-nı oluşturan ve ormanlık alan olan Taşyakası, Dumanlı ve Aydos dağları arasındaki Sanı Yaylası ildeki yaylaların başlıcalarıdır. Kızılcahamam, Gerede sınırını oluşturan dağlar üze-rindeki Eldivan ve Aydos yaylaları ile Karapazar ve Aliözü yaylaları ise ikinci önemde yay-lalardır.
2.4. Akarsular
İl sınırları içerisinde bulunan akarsulaların en büyüğü Kızılırmak'tır. Bunun dışında kalanlar düzensiz akışlı küçük sulardır. Genelde Kızılırmak ve Filyos'a karışan Çankırı suları, yaz mevsiminde oldukça azalır, hatta yer yer kurur. İlkbahar ve sonbaharda kabararak taşkınlara sebep olur.
Kızılırmak
Kızılırmak İlçesi'nin Batısı'nda Şarklı (Çatalelma) Köyü yakınlarından il sınırlarına girer. Doğu ve Kuzeydoğuya doğru 30 km. aktıktan sonra Karamürsel köyü civarından Çorum İl'i sınırlarına geçer. Bir mikroklima bölgesi oluşturan Kızılırmak çevresi, kaliteli buğdayının yanı sıra bahçecilik, sebzecilik, kavun, karpuz, pancar, ayçiçeği ve pamuk gibi kültür ve sana-yi bitkilerinin üretimine elverişlidir. Halen yapımı devam eden sulama projesi tamamlandı-ğında,bu ovadan çok daha verimli şekilde faydanılabilecektir.
Melan (Soğanlı) Çayı
Bolu'ya bağlı Gerede İlçesi'nden doğan akarsu, Karabük İli Eskipazar İlçesi'ne girer ve Çer-keş'ten gelen Ulu Çay ile birleşerek Batı-Doğu istikametinde Çerkeş, Atkaracalar ve Bayramören ilçelerini geçer. Bayramören İlçesi'nde, önce Kuzeye, sonra Doğuya dönen akar-su, Karabük İli Ovacık İlçesi'nin Kuzey sınırını çizerek Boyalı Köyü civarında Zonguldak sınırlarına girer. İl sınırları içerisinde 200 km. yol alır.
Devrez Çayı
Ankara Kızılcahamam İlçesi Semerözü Dağları'ndan doğan akarsu, Batı-Doğu istikametinde Orta, Kurşunlu ve Ilgaz ilçelerinden geçerek il sınırları içinde 211 km. aktıktan sonra Çeltikbaşı Köyü yakınlarından Kastamonu (Tosya) sınırlarına girer. Çevresindeki tarım alan-larının sulanmasında faydalanılır.
Acı Çay
Yapraklı İlçesi sınırları içinde Karakaya ve Sarıkaya Dağları'ndan doğar. Merkez ilçenin Do-ğusundan geçerek Güneybatıya doğru akar ve kentin Güneyi'nde, Kuzeyden gelen Tatlı Çay ile birleşir. Güneye ve daha sonra Güneydoğuya dönen akarsu Dedeköy yakınlarında batıdan gelen Terme Çayı ile birleşir ve Kızılırmak İlçsi çevresinde Kızılırmağ'a katılır. Uzunluğu 96 km. olan akarsuyun suları tuzlu olup sulamaya elverişli değildir.
Terme Çayı
Şabanözü İlçe sınırlarında doğar ve yörede Şabanözü Çayı olarak isimlendirilir. Önce Gü-neydoğuya akan Çay, Doğu istikameti ne dönerek Çankırı-Ankara sınırını oluşturur. Dedeköy civarında Acı Çay ile birleşir. Verimli olan çevre topraklarda çeltik, pancar, sebze ve meyve, kavun, karpuz üretimi yapılmaktadır.
Çerkeş Çayı
Kurşunlu sınırları içinde Çama ve Çavundur köylerinden kaynağını alır. Atkaracalar ve Çer-keş ilçesinden geçer. Melan Çayı'na karışır, uzunluğu 60 km.'dir.
Tatlı Çay
Korgun İlçesi sınırlarından kaynaklanan bu çay, Güneye doğru akarak Merkez İlçenin Gü-neyi'nde Acı Çay ile birleşir. Uzunluğu 36 km.dir.
2.5. Göller
İlimizde bulunan göller kışın su toplayan yazın suları çekilen küçük göllerdir. Bunlardan ba-zıları, Kurşunlu İlçesi'nde Çardak, Bulancak ve Osman; Şabanözü İlçesi'nde Kamış, Çankırı Merkez İlçede Çivi; Taşyakası'nda Bozkaya, Dumanlı, Taşkaracalar gölleriyle, Kükürt Köyü yakınlarında Karagöl ve Sazak gölleridir.
2.6. Barajlar
Orta İlçesi sınırları içinde Devrez Çayı üzerindeki Güldürcek Barajı ilin tek barajıdır.
2.7. Göletler
Sulama ve taşkından koruma maksadı ile DSİ ve Köy Hizmetleri Müdürlüğü tarafından yapı-lan başlıca göletlerimiz; Yapraklı, Taşkaracalar, Demirciören, Sarayköy, Dumanlı, Karadere, Apsarı, Bozoğlu, Kuyupınar, Kiseköy, Madenli, Kurtoğlu, Sakarcaören, Sancar, Kalfat, Kan-lıca, Yenice, Gümerdiğin I, Gümerdiğin II, Karaören ve Gürpınar göletleridir.
3. BİTKİ ÖRTÜSÜ
Karadeniz iklim kuşağından, Orta Anadolu iklim kuşağına geçiş şeridinde yer alan Çankırı'-da, Kuzeyden Güneye doğru inildikçe bitki örtüsünde yoksullaşma görülmektedir. Elverişsiz iklim şartları orman yangınları, düzensiz kesimler ve otlatma gibi nedenlerle ormanlık alanla-rın büyük bölümü yok ol muş veya verimsizleşmiştir. Kuzeyde, genelde iğne yapraklı ağaç-lardan oluşan orman ve koruluklar, güneyde ise yükseklere doğru yer yer orman kalıntıları yer almaktadır.
İlin Güney ve Güneybatısında geniş alanlarda stepler mevcuttur. Bu alanlar da akarsular bo-yunca yer yer kavak ve söğütlerden oluşan ağaçlık alanlara rastlanmaktadır. İldeki ormanlar Ilgaz, Eleman, Eğriova, Düvenlik, Ilısılık, Yapraklı, Sarıkaya, Karakaya, Erikli dağları ve çevresindeki alanlarda yer alır. İl alanının % 10'u genişliğindeki, 48940 hektar alan ormanlık-tır. Başlıca ağaç türlerinden köknar, ardıç kayın ve meşedir. Ayrıca vadi tabanlarında kavak ve söğüt ağaçlarının yanında zengin meyve ve sebze bahçeleri de yer almaktadır.
4. TOPRAK YAPISI
Genellikle çıplak dağlar ve platolarla kaplı Çankırı ili topraklarını tarımı kısıtlayan şiddetli erozyon tehdit etmektedir.
Çankırı Merkez, Şabanözü, Orta, Çerkeş ve Güney ilçelerinde toplam 100 000 hektar alanda çok şiddetli erozyon vardır. Buralarda işlemeli tarım yapılmaz Ancak orman ve otlak olmaya elverişlidir. Engebeli alanlarda ise şekilleme yöntemi ile şeritsel tarım yapılmaktadır. Çankı-rı'nın başlıca toprak türleri ve bunların dağılışları şöyledir;
4.1. Alüvyal Topraklar
Yüzey sularının tabanlarında ya da etki alanlarında, akarsularca taşınarak yığılmış genç sedimentler üzerinde yer alan, düz yada düze yakın az eğilimli yerlerdeki genç topraklardır. Kızılırmak havzasının il sınırları içinde kalan kısmı Devrez Çayı çevresindeki ovalar, Tatlı Çay'ın yatağı, Melan Çayı ve çevresindeki ovalar ve Çerkeş Ovası bu topraklarla kaplıdır. Bu tür topraklarda üst tabakadan alt tabakaya geçiş belirsizdir. Yaşlı olanlarında hafif kireç yı-kanması görülür. Alüvyal sel ovalarında, ırmak yataklarından uzaklaştıkça topraklar bünye drenaj ve topografya bakımından belirli farklılıklar göstermeye başlar. Verimli ve her türlü tarıma elverişlidir.
4.2. Kolivyal Topraklar
Yüzeysel akımla yada derelerin kısa mesafelerinden taşarak eğimin azaldığı yerlerde bırak-tıkları maddelerle oluşmuş genç topraklardır. Yapıları daha çok çevredeki yüksek kesimlerde-ki topraklara benzemektedir. Yağışın şiddetine ve eğimin dikliğine göre parça büyükleri değişen toprak katları içerirler. Toprak katları alüvyal topraklar gibi birbirine paralel olmayıp, düzensiz olarak dizilir. Doğal eğimin çok azaldığı yerlerde alüvyal toprakların içine sokulur. Orta İlçesi ve çevresinde doğal eğimin % 2'yi aştığı ovalık alanlar bu topraklarla kaplıdır. Verimli olup, her türlü tarıma elverişlidir.